श्रीमद् भगवद्गीता

CLOSE
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28 Sutra 29 Sutra 30 Sutra 31 Sutra 32 Sutra 33 Sutra 34 Sutra 35 Sutra 36 Sutra 37 Sutra 38 Sutra 39 Sutra 40 Sutra 41 Sutra 42 Sutra 43 Sutra 44 Sutra 45 Sutra 46 Sutra 47
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28 Sutra 29 Sutra 30 Sutra 31 Sutra 32 Sutra 33 Sutra 34 Sutra 35 Sutra 36 Sutra 37 Sutra 38 Sutra 39 Sutra 40 Sutra 41 Sutra 42 Sutra 43 Sutra 44 Sutra 45 Sutra 46 Sutra 47 Sutra 48 Sutra 49 Sutra 50 Sutra 51 Sutra 52 Sutra 53 Sutra 54 Sutra 55 Sutra 56 Sutra 57 Sutra 58 Sutra 59 Sutra 60 Sutra 61 Sutra 62 Sutra 63 Sutra 64 Sutra 65 Sutra 66 Sutra 67 Sutra 68 Sutra 69 Sutra 70 Sutra 71 Sutra 72
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28 Sutra 29 Sutra 30 Sutra 31 Sutra 32 Sutra 33 Sutra 34 Sutra 35 Sutra 36 Sutra 37 Sutra 38 Sutra 39 Sutra 40 Sutra 41 Sutra 42 Sutra 43
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28 Sutra 29 Sutra 30 Sutra 31 Sutra 32 Sutra 33 Sutra 34 Sutra 35 Sutra 36 Sutra 37 Sutra 38 Sutra 39 Sutra 40 Sutra 41 Sutra 42
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28 Sutra 29
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28 Sutra 29 Sutra 30 Sutra 31 Sutra 32 Sutra 33 Sutra 34 Sutra 35 Sutra 36 Sutra 37 Sutra 38 Sutra 39 Sutra 40 Sutra 41 Sutra 42 Sutra 43 Sutra 44 Sutra 45 Sutra 46 Sutra 47
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28 Sutra 29 Sutra 30
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28 Sutra 29 Sutra 30 Sutra 31 Sutra 32 Sutra 33 Sutra 34
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28 Sutra 29 Sutra 30 Sutra 31 Sutra 32 Sutra 33 Sutra 34 Sutra 35 Sutra 36 Sutra 37 Sutra 38 Sutra 39 Sutra 40 Sutra 41 Sutra 42
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28 Sutra 29 Sutra 30 Sutra 31 Sutra 32 Sutra 33 Sutra 34 Sutra 35 Sutra 36 Sutra 37 Sutra 38 Sutra 39 Sutra 40 Sutra 41 Sutra 42 Sutra 43 Sutra 44 Sutra 45 Sutra 46 Sutra 47 Sutra 48 Sutra 49 Sutra 50 Sutra 51 Sutra 52 Sutra 53 Sutra 54 Sutra 55
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28 Sutra 29 Sutra 30 Sutra 31 Sutra 32 Sutra 33 Sutra 34 Sutra 35
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28
Sutra 1 Sutra 2 Sutra 3 Sutra 4 Sutra 5 Sutra 6 Sutra 7 Sutra 8 Sutra 9 Sutra 10 Sutra 11 Sutra 12 Sutra 13 Sutra 14 Sutra 15 Sutra 16 Sutra 17 Sutra 18 Sutra 19 Sutra 20 Sutra 21 Sutra 22 Sutra 23 Sutra 24 Sutra 25 Sutra 26 Sutra 27 Sutra 28 Sutra 29 Sutra 30 Sutra 31 Sutra 32 Sutra 33 Sutra 34 Sutra 35 Sutra 36 Sutra 37 Sutra 38 Sutra 39 Sutra 40 Sutra 41 Sutra 42 Sutra 43 Sutra 44 Sutra 45 Sutra 46 Sutra 47 Sutra 48 Sutra 49 Sutra 50 Sutra 51 Sutra 52 Sutra 53 Sutra 54 Sutra 55 Sutra 56 Sutra 57 Sutra 58 Sutra 59 Sutra 60 Sutra 61 Sutra 62 Sutra 63 Sutra 64 Sutra 65 Sutra 66 Sutra 67 Sutra 68 Sutra 69 Sutra 70 Sutra 71 Sutra 72 Sutra 73 Sutra 74 Sutra 75 Sutra 76 Sutra 77 Sutra 78

Verse: 3,42

मूल श्लोक :

इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः।मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः।।3.42।।

Hindi Translation By Swami Ramsukhdas

।।3.42  3.43।।इन्द्रियोंको (स्थूलशरीरसे) पर (श्रेष्ठ सबल प्रकाशक व्यापक तथा सूक्ष्म) कहते हैं। इन्द्रियोंसे पर मन है मनसे भी पर बुद्धि है औऱ जो बुद्धिसे भी पर है वह (काम) है। इस तरह बुद्धिसे पर(काम) को जानकर अपने द्वारा अपनेआपको वशमें करके हे महाबाहो तू इस कामरूप दुर्जय शत्रुको मार डाल।

Hindi Commentary By Swami Chinmayananda

।।3.42।। तृतीय अध्याय के अन्तिम दो श्लोकों में व्यास जी ने उस परिपूर्ण साधना की ओर संकेत किया है जिसके अभ्यास से कोई भी साधक सफलतापूर्वक अपने शत्रु काम को खोजकर उसका नाश कर सकता है।यद्यपि भगवद्गीता के प्रारम्भ के अध्यायों में ही हम ध्यानविधि के विस्तृत विवेचन की अपेक्षा नहीं कर सकते फिर भी इन श्लोकों में भगवान् आत्मप्राप्ति के उपाय रूप ध्यानविधि की रूपरेखा प्रस्तुत करते हैं।बाह्य जगत् की वस्तुओं की तुलना में हमारे लिए अपनी इन्द्रियाँ अधिक महत्त्व की होती हैं। कर्मेन्द्रियों की अपेक्षा ज्ञानेन्द्रियाँ अधिक  श्रेष्ठ और सूक्ष्म हैं। हमारा सबका अनुभव है कि मन ही इन्द्रियों को नियन्त्रित करता है अत यहाँ मन को इन्द्रियों से सूक्ष्म और परे कहा गया है।निसन्देह मन के विचरण का क्षेत्र पर्याप्त विस्तृत है फिर भी उसकी अपनी सीमाएँ हैं। एक ज्ञान के पश्चात् अन्य ज्ञान को प्राप्त कर हम अपने मन की सीमा बढ़ाते हैं और विजय के इस अभियान में बुद्धि ही सर्वप्रथम मन के वर्तमान ज्ञान की सीमा रेखा को पार करके उसके लिए ज्ञान के नये राज्यों को विजित करती है। इस दृष्टि से बुद्धि की व्यापकता और भी अधिक विस्तृत है इसलिए बुद्धि को मन से श्रेष्ठतर कहा गया है। जो बुद्धि के भी परे तत्त्व है उसे ही आत्मा कहते हैं।बुद्धिवृत्तियों को प्रकाशित करने वाला चैतन्य बुद्धि से भी सूक्ष्म होना ही चाहिये। उपनिषदों में कहा गया है कि इस चैतन्यस्वरूप आत्मा के परे और कुछ नहीं है। ध्यानसाधनामें शरीर मन और बुद्धि उपाधियों से अपने तादात्म्य को हटाकर आत्मस्वरूप में स्थित होने का सजग प्रयत्न किया जाता है। ये सभी प्रयत्न तब समाप्त हो जाते हैं जब सब मिथ्या वस्तुओं की ओर से अपना ध्यान हटाकर हम निर्विषय चैतन्यस्वरूप बनकर स्थित हो जाते हैं।भगवान् आगे कहते हैं

English Translation By Swami Sivananda

3.42 They say that the senses are superior (to the body); superior to the senses is the mind; superior to the mind is the intellect; one who is superior even to the intellect is He (the Self).